Jerzy Gruszka

      O narodzinach polskiego harcerstwa

                           ( wybrane problemy )

Początki XX wieku w Galicji, to konglomerat poglądów i postaw na które składają się:

1. Szeroka autonomia, pielęgnowana przez konserwatystów, którzy z czasem wystąpią koncepcją Austro - Węgro -Polski.

2.Informacje o klęsce Rosji w wojnie z Japonią, rewolucja 1905 r i jej następstwa, wreszcie ukształtowanie się dwóch bloków militarnych : Aliantów ( Francja+W. Brytania+Rosja) i Państw Centralnych( Niemcy+Austro-Węgry+ Włochy), co musiało doprowadzić do wojny , a Polacy  powinni znaleźć dla siebie miejsce w tym konflikcie. Oznaczało to wspieranie Skarbu Narodowego i działalność organizacji niepodległościowych o wojskowym charakterze.

3. Pojawienie się nowych ruchów politycznych: ludowego (chłopskiego ) i socjalistycznego (robotniczego).
4. Rozwój oświaty.

5.Niewielki,ale rozwój gospodarczy i stopniowe podnoszenie się stopy życiowej.

6. Dochodzenie do głosu kolejnego pokolenia, wolnego od traumy powstania styczniowego i dążącego do odzyskania niepodległości.
7. Powstanie organizacji, które za swój cel stawiały sobie kształtowanie Polaka prawego, dzielnego, pracowitego, trzeźwego, wolnego od nałogów, co starano się osiągnąć przez propagowanie abstynencji od alkoholu i tytoniu.

             Na tym skromnie zarysowanym tle, działają  m.i. organizacje: a) Związek Młodzieży Polskiej ( 1887 r.) z członami PET ( uczniowski) i ZET (studencki).

1. b) Niemal równocześnie powstaje Organizacja Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej – w jej publikacjach w 1909 r pojawia się słowo HARCERZ.
2. c) Eleuteria i Eleuzis- z ostatniej powstaje Związek Nadziei a jego działacz K. Zurakowski zimą 1910 r wydaje „Hasła Filareckie” z dodatkami „HARCERZ” i „Na zwiady”. Próbuje też zorganizować rodzaj drużyny skautowej im. płk. T. Jeża Miłkowskiego – lecz bez rezultatów.
3. d) Zarzewie ( następnie Organizacja Młodzieży Narodowej ) powołuje w listopadzie 1909 r Oddziały Ćwiczebne. , Oddział przybierał któregoś z narodowych bohaterów za patrona, jego Zycie poznawał i na nim się wzorował, odbywał ćwiczenia w terenie i uprawiał gimnastykę. W początkach 1910 r. idea Oddziałów przenika do Królestwa (Org. Wojskowa im W. Łukasiewicza).

Kierownictwo Zarzewia z inicjatywy St. Biegi w oparciu o artykuł w lwowskim Słowie Polskim  z dn 16 XI 1909 r autorstwa Edw. Naganowskiego pt „Bi-bi i Bi-es” zleca A. Małkowskiemu przetłumaczenie podręcznika gen. Baden-Powella „ Scauting for Boys” na język polski.

1. e) Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” we Lwowie (1862) zwane następnie „Sokół Macierz” stawia sobie za cel:

1.Pielęgnowanie ćwiczeń fizycznych

2.Pobudzanie ducha towarzyskiego przez organizowanie imprez masowych

3. Szerzenie oświaty narodowej i budzenie patriotyzmu.

            W następnych latach powstaje cała sieć „gniazd”,by w 1886 r zjawić się w Poznaniu, a 1910 w Roasji.

Z  czasem posiadał  liczne „Sokolnie”( sale gimnastyczne z przyrządami),  instruktorów , boiska.

W 1909 r. na konferencji „Sokoła”( Kaź. Wyżykowski, St. Biega) z „Zarzewiem”(M. Neugebaue ,H. Baginski ,B.Biskupski) zapadły istotne decyzje:

-„Sokół”  zorganizuje Dryżyny młodzieży szkolnej, podobne do Oddziałów Ćwiczebnych,

-Oddziały Ćwiczebne będą korzystać z zaplecza technicznego ”Sokoła”.

                        Zarządzenie władz austriackich z maja 1910 e. o obowiązkowym przeszkoleniu wojskowym młodzieży szkolnej przyczynia się do zbliżenia „Zarzewia” z „Sokołem”, który    26-02-1911r. podejmuje decyzję o organizowaniu w terenie i pod swoją opieką drużyn SKAUTOWYCH.

Już  20 marca 1911r. zostaje zorganizowany we Lwowie kilkutygodniowy kurs informacyjny ( fakt. szkoleniowy)  kierowany przez Jerzego Grodyńskiego, na  którym pierwszy wykład nt skautingu wygłasza A. Małkowski, który w trakcie trwania kursy polonizuje dzieło Baden Powella.

Kurs kończy ok. 200 instruktorów, a w oparciu o „Sokół Macierz” powstają drużyny skautowe  męskie im. hetm. Chodkiewicza i im Tad. Kościuszki oraz żeńska im. E. Plater.

Powstaje też Komenda Skautów w składzie Kaź. Wyżykowski,A.Małkowski,Cz.Pieniążkiewicz,Fr.Kapałko,J.Grochatyński,A.Horak,O.Drohonowska.

1 XI 1911 r następuje rozwiązanie Oddziałów Ćwiczebnych Małopolski, ich członkowie tworzą jawne drużyny skautowe. Podobnie czyni Eleusis w grudniu tegoż roku  rozwiązując „Związek Nadziei” i przekazując jego członków skautom.

Grudzień 1911 r. to zmiana Komendy Skautów  na ZWIĄZKOWE NACZELNICTSWO SKAUTOWE , jednocześnie zapada decyzja o

-- ustalono wiek skauta na lata 12 do 18,

-wprowadzono stopnie : ochotnik, skaut  II, skaut  I stopnia  (by 15 IX 1913 nazwać je  MŁODZIK ,WYWIADOWCA a 15 VI 1914 dodać stopień ĆWIKA).

Godzi się wspomnieć, że 1 Lwowska Żeńska Drużyna zastępuje sokole „Czołem”  pozdrowieniem  „CZUWAJ”.

            Musimy zwrócić uwagę  na istotny fakt- polonizacja Baden Powellowego podręcznika nie wyczerpuje polskiego, odrębnego od klasycznego wzorca naszego Związku. Polską odmienność najogólniej można określić następująco:

- Wyraźny nacisk na wychowanie patriotyczne .

- Zakaz palenia tytoniu i picia alkoholu.

- Objęcie działalnością młodsze roczniki dziewcząt i chłopców.

- Związanie ideowe i często organizacyjne z kościołem katolickim, co było częstym powodem sporów i rozłamów.

                        Zajmując się dziejami organizacji zawsze próbujemy odpowiedzieć na wydaje się istotne pytania:

• Kto jest jej założycielem ?
• Kiedy powstała ?

W naszym przypadku odpowiedzi są złożone i niejednoznaczne.

Ad 1 Trudno doszukać się jednej osoby której można przypisać miano założyciela, gdyż skauting/harcerstwo tworzyło wiele osób, spośród których główną rolę w powstaniu tego ruchu przypisałbym:

- Edwardowi Naganowskiemu którego artykuł w  lwowskim „Słowie Polskim” zainspirował dalsze działania( 2 X 1909 r w Warszawie, w „Słowie” ukazał się artykuł o powstaniu ruchu skautowego – bez rezultatu ). Bez tej inspiracji nic by się nie zaczęło w tym czasie , może później?

- dr Kazimierz Wyżykowski który dał podstawy fizyczne nowemu  ruchowi. On staje 22 V 1911 na czele Komendy Skautów, by od 12 XII tegoż roku stać na czele Związkowego Naczelnictwa Skautowego, z której to funkcji wskutek mobilizacji rezygnuje w 1914 r na rzecz Kazimierza Panka (1914-1918 ). Możemy Go traktować jako pierwszego naczelnika Związku.

-  Andrzej Małkowski ( faktyczna działalność to okres pomiędzy listopadem 1909  a marcem 1912 roku ) którego nazwałbym programistą nawet ideologiem ruchu- twórcą szeregu norm i form pracy, choć co dziwne nigdy nie prowadził drużyny.

Ad 2  Podobnie odpowiedz na pytanie o datę powstania jest złożona. Literatura przyjmuje jakom okres powstania dni pomiędzy wrześniem 1910 a 22 majem 1911 roku( od powstania Oddziałów Ćwiczebnych do powołania pierwszych drużyn skautowych ). Osobiście skłaniam się do jednej daty – to jest 1 listopada 1911 r. kiedy scalono Drużyny Ćwiczebne z drużynami skautowymi.

Ale co z Harcerstwem? Termin jak wcześniej wspominaliśmy przewijał się w publicystyce  wielokrotnie, z czasem zastępując termin skaut  nazwą HARCERZ. Dodatkowo rozbicie ruchu na wysoce samodzielne ośrodki, w połączeniu ze świadomością narodowego charakteru skłaniał do jednoczeniowych działań. Początkuje Warszawa odbywając zjazd zjednoczeniowy dryżyn Królestwa w dn 1 XI 1916 roku.

W dniach 1 i 2 listopada 19`18 r odbył się II Zjazd (  I zjazd nie zajmował się problemami jednoczenia ) w Lublinie głoszący połączenie wszystkich organizacji harcerskich w jeden Związek.

Potwierdzeniem był III Zjazd NRH odbyty w dniach  10-`11 lipca 1919r Wspólny Związek Harcerstwa Polskiego z Naczelnictwem w  Warszawie.. W lutym Naczelnictwu podporządkowuje się Wielkopolska , a 1 października wygasła działalność Związkowego Naczelnictwa Skautowego we Lwowie, wreszcie 30 grudnia Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego przekazało kierowanie drużynami w b. Kongresówce   Naczelnictwu ZHP.

W dniach 31- XII- 1920 – 2- I- 1921 odbył się w Warszawie

I WALNY ZJAZD ZHP i ten zjazd to zupełnie nowa jakość- to zjazd samodzielnej organizacji działającej pod patronatem Naczelnika Państwa J. Piłsudskiego. Ten zjazd kończy proces powstawania  ZHP.

Jednak przedstawiony obraz byłby niepełny gdybyśmy nie dodali poniższego uzupełnienia.

Już w lutym 1914 r Olga Małkowska tworzy z młodszych dziewcząt gromadę „Krasnoludków” – bez większego sukcesu. Problem powraca w 1917 r, gdy hm Jan Mauersberger   a następnie w 1918 r  Jadwiga Zieńkiewiczowa inicjują powstawanie gromad Wilcząt ( nast.. zuchów )- grupujących dzieci w wieku 8 – 12 lat. Inicjatywa znalazła szeroki oddźwięk wyrażający  się gwałtownym rozwojem ilościowym i jakościowym ( AL. Kamiński ) gromad zuchowych.

 Dzięki nim Związek  obejmował swym oddziaływaniem co najmniej dziesięć roczników dzieci i młodzieży.

             ANEKS

1. Pierwsze

-Ślubowanie  wg  „ Skauta „  Nr 1

Ślubuję:

• wierność Ojczyźnie,
• gotowość w każdej chwili nieść pomoc innym,
• posłuszeństwo Prawu Skautowemu.

         - Prawo Skautowe wg „Skaut” Nr 2 ( 1 XI 1911 )

• Na słowie skauta można polegać, jak na słowie Zawiszy.

     2  Skaut jest wierny Ojczyźnie.

• Skaut jest obowiązany być pożytecznym i pomagać innym.
• Skaut jest przyjacielem wszystkich, a bratem każdego innego.
• Skaut jest rycerski.
• Skaut jest przyjacielem zwierząt.
• Skaut jest karny i posłuszny.
• Skaut śmieje się i gwiżdże w najcięższym położeniu.
• Skaut jest oszczędny.
• 10 Skaut jest czysty w myśli, mowie i uczynkach- wolny od nałogów-pętających ducha i osłabiających ciało ; punkt dodane w lutym 1012 roku

1. Powstanie harcerskiej symboliki

Udostępniona rzeszom czytelników książka pt  „ Harce młodzieży polskiej” autorstwa E Piaseckiego i M. Schreibera  zastępuje terminy anglo -pochodne  polskimi :

„patrol”  to ZASTĘP , pluton to DRYŻYNA, dalej pojawia się HUFIEC, CHORĄGIEW, HARCE oraz nazwy stopni i funkcji używanych do dnia dzisiejszego.

1. Stopnie zdobywano w określonym systemie:

Nazwa stopnia                          wiek   klasa               szkoła                  drużyna

Pierwsza gwiazdka                      8        2

Druga gwiazdka                          9        3              podstawowa            Gromada Zuchów

Trzecia gwiazdka                       10       4______________________________________

Młodzik                                      11       5              podstawowa                  

Wywiadowca                              12      6____________________        Harcerzy

                                                    13     1

Ćwik                                             14    2             gimnazjum

                                                     15    3_________________________________________

Harcerz Orli                                 16    1           liceum                          Wędrowników

                                                     17    2           szk.ponadgimnazjalne

Harcerz Rzeczpospolitej          od  18   od 3_______________________________________

   Bibliografia 

1. Wacław Błażejewski ,Historia harcerstwa polskiego. Zarys ogólny. Harcerskie Biuuro Wydawnicze, Warszawa 1935r. nakład 3100 egz.
2. Aleksander Kamiński, Andrzej Małkowski. Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1983r.Nakład 19650 + 350 egz.
3. Jerzy Chrabąszcz, Rzecz o ikonach ruchu z odrobiną patyny ,W rocznik historii harcerstwa tom 4 Warszawa 2008 145-151.